Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) niepłodność dotyka 1 na 4 pary. Pęd za poprawą statusu ekonomicznego i związany z nim stres psychiczny, siedzący tryb życia i spożywanie przetworzonej żywności negatywnie wpływają na płodność par. Dlatego niż demograficzny, który dotknął rozwijające się kraje, nie jest spowodowany tylko kwestiami ekonomicznymi, ale też zdrowotnymi.
Czym jest niepłodność?
Niepłodność według WHO oznacza niemożność zajścia w ciążę pomimo regularnego współżycia seksualnego bez stosowania metod antykoncepcji przez okres 12 miesięcy i obejmuje również zjawisko niemożności donoszenia ciąży (poronienia).
Jak często występuje niepłodność?
Szacuje się, że niepłodność dotyczy około 20% populacji na świecie, natomiast na terenie Unii Europejskiej dane szacunkowe pokazują, że dotyka ona ponad 25 mln osób (około 5% populacji). W Polsce według danych z czerwca 2015 roku niepłodność jest problemem około 20% Polaków w wieku rozrodczym.
Niepłodność – przyczyny
Niepłodność może być spowodowana chorobą podstawową, która uszkadza jajowody, zaburza owulację lub powoduje powikłania hormonalne (np. endometriozę, zespół policystycznych jajników, hiperprolaktynemię). Problem ten dotyczy nie tylko kobiet. Dane pokazują, że niepłodność małżeńska w około 40% przypadków jest spowodowana niepłodnością męską.
Warto zaznaczyć, iż ogólny stan zdrowia przyszłych rodziców wpływa na ryzyko niepłodności, ponieważ choroby ogólnoustrojowe, w tym cywilizacyjne, wynikające z wysokiego poziomu stresu, nieodpowiedniej diety, niezdrowego stylu życia, mogą negatywnie wpłynąć na owulację, spermatogenezę i cały układ hormonalny.
Wykazano, że wydzielanie hormonów, takich jak kortyzol czy prolaktyna, może być odpowiedzią na czynnik zapalny. Wykazano również, że stan zapalny jest powiązany z chorobami takimi jak zespół policystycznych jajników i endometrioza, a także insulinoopornością, czym można tłumaczyć skuteczność dietoterapii wykorzystującej żywność zmniejszającą stan zapalny w przypadku tych pacjentów.
Rola diety w leczeniu niepłodności
Niepłodność stała się charakterystycznym problemem dla krajów rozwijających się i rozwiniętych, gdzie rolnictwo i przemysł spożywczy są rozbudowane, a konsumenci mają nieograniczony dostęp do wysoko przetworzonych produktów. Wiele badań pokazuje, że niepłodności, szczególnie tej związanej z powikłaniami hormonalnymi, można zapobiegać poprzez odpowiednie modyfikacje stylu życia, w tym zmianę diety.
Ilość i jakość węglowodanów ma znaczenie
W niepłodności o podłożu owulacyjnym i zespole policystycznych jajników (PCOS) istotną rolę odgrywa prawidłowa gospodarka węglowodanowa. Odpowiednia wrażliwość na insulinę reguluje czynność jajników, a wiadomo, że insulinooporność i hiperinsulinemia są jednym z objawów zespołu policystycznych jajników. Badania pokazują, że kobiety, których dieta dostarczała 78% zapotrzebowania energetycznego z węglowodanów, miały większe ryzyko wystąpienia zaburzeń owulacji niż kobiety, które w grupie badanej spożywały najmniejsze ilości węglowodanów.
Ponadto wykazano zależność pomiędzy ładunkiem glikemicznym posiłków a zaburzeniami płodności. W przypadku endometriozy – dieta o dużej zawartości błonnika pokarmowego i niskim indeksie glikemicznym, oparta głównie na produktach pochodzenia roślinnego, wydaje się obniżać ryzyko wystąpienia tej choroby.
Przeciwzapalne kwasy tłuszczowe w niepłodności
Prawidłowy stosunek wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-6 do omega-3 jest istotny w żywieniowym leczeniu niepłodności. Przykładem jest zespół policystycznych jajników, gdzie podwyższone stężenie krążących androgenów wiąże się ze zbyt wysokim stężeniem prozapalnych kwasów omega-6. Suplementacja przeciwzapalnymi kwasami omega-3 obniża stężenie testosteronu, poprawiając tym samym profil hormonalny. Ponadto przeciwzapalne właściwości kwasów omega-3 mogą mieć znaczenie w terapii innej przyczyny niepłodności jakim jest endometrioza.
W dużym badaniu Nurses’ Health Study II wykazano, że zwiększone spożycie prozapalnych kwasów tłuszczowych trans kosztem węglowodanów lub wielonienasyconych kwasów tłuszczowych może znacząco wpływać na wystąpienie niepłodności owulacyjnej.
Jakie źródło białka wybrać w leczeniu niepłodności?
Badania wykazały, że pochodzenie spożywanego białka w leczeniu żywieniowym niepłodności może mieć duże znaczenie. I tak na przykład wykazano, że zwiększenie o zaledwie 5% spożycia białka roślinnego kosztem białka zwierzęcego może obniżać ryzyko wystąpienia niepłodności wynikającej z zaburzeń owulacji nawet o 40%. Co wynika najprawdopodobniej z faktu, że podaż białka roślinnego wiąże się ze zwiększaniem wrażliwości tkanek na insulinę.
Natomiast z innych analiz wynika, że spożycie większej ilości białka zwierzęcego w postaci czerwonego mięsa, szczególnie wołowiny i przetworzonych wędlin, wiąże się z wyższym ryzykiem zachorowania na endometriozę.
Witamina D chroni przed niepłodnością
Od wielu lat podkreśla się kluczową rolę witaminy D w patogenezie wielu chorób, w tym także niepłodności. Więcej na temat witaminy D przeczytasz w artykule: „Witamina D – jak wpływa na odporność?”.
Aktywny metabolit witaminy D – kalcytriol stymuluje produkcję hormonów płciowych oraz bierze udział w regulacji ekspresji genów odpowiedzialnych za rozwój endometrium macicy. Ponadto synteza witaminy D zachodzi m.in. w endometrium, gdzie bierze udział w regulacji układu immunologicznego i pełni funkcje przeciwzapalne. Na przykładzie zespołu policystycznych jajników okazuje się, że ponad 70% pacjentek wykazuje niedobory witaminy D. Badania kliniczne wykazały, że najlepsze efekty w leczeniu zespołu policystycznych jajników uzyskuje się przez połączenie suplementacji witaminą D i wapniem razem z farmakoterapią. Stąd odpowiednia podaż witaminy D w diecie i/lub suplementacja jest jednym z istotnych elementów leczenia niepłodności.
Co jeszcze należy uwzględnić w leczeniu żywieniowym niepłodności?
Udowodniono, że jedna porcja odtłuszczonych produktów mlecznych tygodniowo dodatnio koreluje z wystąpieniem niepłodności, a przeciwne działanie ma spożywanie pełnotłustych produktów mlecznych.
Kolejnymi grupami produktów, jakie nie mogą zostać pominięte w aspekcie leczenia żywieniowego niepłodności to oczywiście warzywa i owoce. Szczególnie spożycie świeżych zielonych warzyw bogatych w kwas foliowy korzystnie wpływa na potencjał prokreacyjny oraz zmniejsza ryzyko endometriozy.
Przy zapobieganiu i wspomaganiu leczenia niepłodności oprócz zadbania o odpowiednią podaż składników przeciwzapalnych, nie można zapominać o eliminacji czynników prozapalnych. Do tych czynników należą:
- przetworzona żywność
- nadużywanie alkoholu
- palenie papierosów
- zbyt wysoka aktywność fizyczna
- stres psychiczny
- nadużywanie leków
- niezdiagnozowana nietolerancja pokarmowa
Nietolerancja pokarmowa IgG-zależna w terapii niepłodności
Spożywanie produktów, które wywołują nietolerancję pokarmową IgG-zależna, powoduje nadmierną reakcję układu odpornościowego, co wiąże się z produkcją cytokin prozapalnych i upośledzaniem funkcji komórek, w których toczy się proces zapalny (więcej o nietolerancji pokarmowej przeczytasz tutaj.
Jedną z przyczyn nietolerancji pokarmowej IgG-zależnej może być zaburzona przepuszczalność bariery jelitowej, której jednym ze wskaźników jest stężenie zonuliny we krwi. Wykazano, że u kobiety z zespołem policystycznych jajników obserwuje się wyższe stężenie zonuliny niż u kobiet zdrowych. Więcej na temat bariery jelitowej i jej przepuszczalności przeczytasz w artykule: „Bariera jelitowa – czym właściwie jest i dlaczego warto o nią dbać?”.
Dieta wspomagająca leczenie niepłodności – “dieta płodności”
Na podstawie aktualnych badań można stworzyć model tzw. diety płodności, która określa zakres działania terapeutycznego. Dieta płodności wykorzystuje żywność o niskim ładunku glikemicznym i wysokim potencjale przeciwzapalnym, zawierającym składniki takie jak kwasy tłuszczowe omega-3, przeciwutleniacze, błonnik pokarmowy.
Przy komponowaniu diety wspomagającej niepłodność należy zwrócić uwagę na odpowiednią podaż białka pochodzenia roślinnego, wapnia i witaminy D oraz wprowadzić do żywienia takie grupy produktów, jak nieodtłuszczone produkty mleczne (pod warunkiem, ze są dobrze tolerowane przez pacjenta) oraz świeże owoce i zielone warzywa.
Ponadto zalecenia powinny obejmować również eliminację czynników prozapalnych, np. przetworzoną lub nietolerowaną. Dlatego ogólne zalecenia przeciwzapalnej diety płodności warto zindywidualizować badaniami w kierunku nietolerancji pokarmowej IgG-zależnej jak test FoodDetective™ i FoodPrint®. Test pozwoli na określenie odpowiedzi układu odpornościowego na spożywaną żywność i wskaże produkty, które nasilają stan zapalny w organizmie.
Prawidłowo przeprowadzona eliminacja produktów powodujących nadmierną odpowiedź układu odpornościowego prowadzi do uszczelnienia bariery jelitowej, wyciszenia reakcji odpornościowych, poprawienia ogólnego samopoczucia, a co najważniejsze – usunięcia źródła stanu zapalnego w organizmie i poprawy płodności.
Pracujesz z parami, których problemem jest niepłodność? Chcesz poprawić skuteczność swoich zaleceń żywieniowych. Sprawdź badania na nietolerancję pokarmową, dzięki którym zindywidualizujesz dietę wspomagającą leczenie niepłodności.
Piśmiennictwo
- Mascarenhas M.N. et al. National, Regional, and Global Trends in Infertility Prevalence Since 1990: A Systematic Analysis of 277 Health Surveys, PLOS Medicine, 2012.
- Sharma R. et al. Lifestyle factors and reproductive health: taking control of your fertility. Reprod Biol Endocrinol. 2013 Jul 16; 11: 66.
- WHO: Manual for the standardized investigation and diagnosis of the infertile couple. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
- Practice Committee of the American Society for Reproductive Medicine: Definitions of infertility and recurrent pregnancy loss. Fertil Steri, 2008; 5: 60.
- Drosdzol A. et al. Standard postępowania diagnostycznego w niepłodności. Ann Acad Med Siles, 2006; 5: 433-437.
- A Policy Audit On Fertility Analysis of 9 EU Countries March 2017, European Society for Human Reproduction and Embryology, Fertility Europe, Merck KGaA, Germany.
- Wspieramy płodność. Raport Koalicji na rzecz Kompleksowej Terapii Niepłodności pod patronatem Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2015.
- Chavarro J.E et al. Diet and lifestyle in the prevention of ovulatory disorder infertility. Obstetrics & Gynecology, 2007; 5: 1050-1058.
- Chavarro J.E. et al. A prospective study of dietary carbohydrate quantity and quality in relation to risk of ovulatory infertility. Eur J Clin Nutr, 2009; 1: 78-86.
- Chavarro J.E. et al. Dietary fatty acid intakes and the risk of ovulatory infertility. Am J Clin Nutr, 2007; 85: 231-237.
- Trabert B., Peters U., De Roos A.J. et al. Diet and risk of endometriosis in population-based case-control study. Brit J Nutr, 2011; 105: 459-467.
- Phelan N. et al. Hormonal and metabolic effects of polyunsaturated fatty acids in young women with polycystic ovary syndrome: results from a crosssectional analysis and a randomized, placebo-controlled, crossover trial. Am J Clin Nutr, 2011; 3: 652-662.
- Chavarro J.E. et al. Protein intake and ovulatory infertility. Am J Obstet Gynecol, 2008; 210: 1-7.
- Parazzini F. et al. Selected food intake and risk of endometriosis. Hum Reprod, 2004; 19: 1755-1759.
- Anagnostis P. et al. Vitamin D in human reproduction: a narrative review. Int J Clin Pract, 2013; 3: 225-235.
- Cantorna M.T. et al. Vitamin D status, 1,25-dihydroxy-vitamin D3, and the immune system. Am J Clin Nutr, 2004; 80: 1717S-1720S.
- Barrera D. et al. Calcitriol affects hCG gene transcription in cultured human syncytiotrophoblasts. Reproductive Biology and Endocrinology, 2008; 6: 3.
- Du H. et al. Direct regulation of HOXA10 by 1,25-(OH)2D3 in human myelomonocytic cells and human endometrial stromal cells. Molecular Endocrinology, 2005; 19: 2222-2233.
- Hahn S. et al. Low serum 25-hydroksy-vitamin D concentrations are associated with insulin resistance and obesity in women with polycystic ovary syndrome. Exp Clin Endorcin Diabetes, 2006; 114: 557-583.
- Bertone-Johnson E.R. et al. Dietary vitamin D intake, 25-hydroxy-vitamin D3 levels and premenstrual syndrome in a college-aged population. Steroid Biochem Mol Biol, 2010; 121: 434-437.
- Rashidi B. et al. The effects of calcium – vitamin D and metformin on polycystic ovary syndrome: a pilot study. Taiwan J Obstet Gynecol, 2009; 48: 142-147.
- Chavarro J.E. et al. Prospective study of dairy foods intake and anovulatory infertility. Hum Reprod, 2007; 5: 1340–1347.
- Gołąb J. et al. Immunologia; PWN; 2012.
- Dandona P. et al. Inflammation: the link between insulin resistance, obesity and diabetes. Trends in Immunology, 2004; 25(1): 4–7.
- Zhang D. et al. Serum zonulin is elevated in women with polycystic ovary syndrome and correlates with insulin resistance and severity of anovulation; European Journal of Endocrinology. 2015, 172: 29–36.
- Jiang L. et al. Inflammation and endometriosis. Front Biosci (Landmark Ed). 2016 Jun 1; 21: 941-948.